ΚΟΥΤΣΙΝΑΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ - Ο Βολιώτης καλλιτέχνης της ζωής...

Ο Κουτσίνας. Οσο κι αν ψάξεις, κανένα όνομα εκδότη δεν θα βρεις στο βιβλίο. Μόνο το όνομα της επιμελήτριας, Ελισάβετ Πλέσσα Ποιος είναι όμως ο Φίλιππος Κουτσίνας, που οι σπουδαίοι φίλοι του, οι περισσότεροι καλλιτέχνες, όμνυαν στο όνομά του και χαρακτήριζαν «καλλιτέχνη της ζωής»; Και ποια η ιδιαιτερότητα αυτού του μανιακού συλλέκτη και λάτρη της λαϊκής τέχνης και παράδοσης, που καταγόταν από μεγάλη οικογένεια Βολιωτών  εμποροβιομηχάνων, με τον παλαιότερο υφασματεμπορικό οίκο της περιοχής, ώστε να πρέπει σήμερα να τον ανακαλύψουμε;

Ερωτήματα που απαντάει ο μυστηριώδης κατακόκκινος τόμος -τον είδαμε πρώτη φορά «ζεστό ζεστό» εκ του πιεστηρίου στο σπίτι της Μαρίνας Καραγάτση-, επιχειρώντας να ανασυνθέσει τις πραγματικά «ωραίες ημέρες» του «μαγευτικού πανδαιμονίου που λεγόταν Φίλιππος Κουτσίνας» μέσα από τις παρέες και τα έργα που «εκείνος επέλεξε να συνενώσει».

ΔΕΝ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ για μια τυπική βιογραφία -άλλωστε, το «υλικό» της δεν προσφερόταν γι' αυτό-, αλλά για «μια ματιά έκθαμβη -όπως σημειώνεται- στην μποέμικη ζωή του Φίλιππου και μιας παρέας, την οποία, σαν ένας διονυσιακός εγέρτης, μάζεψε γύρω του, σε μια εποχή υπερσυντηρητική». Η ιστορία που διαβάζουμε ξεκινά αμέσως μετά τον πόλεμο. Στο «εργαστήριο» του Κουτσίνα, ο σουρεαλισμός «δεν υιοθετήθηκε ως ένα συγγενικό καλλιτεχνικό κίνημα, αλλά ως μια βαθιά δημιουργική στάση ζωής». Πραγματικά, ένα πνεύμα αναρχικά μεθυστικό κατακλύζει τις σελίδες της έκδοσης, ξεδιπλώνοντας την «τρέλα» ενός ανθρώπου που συνδύαζε το διονυσιακό με το απολλώνιο πνεύμα, με την επιχειρηματικότητα. Κι έκανε πράξη το ακατόρθωτο, αναστηλώνοντας βυζαντινά ξωκλήσια κι αναβιώνοντας αρχέγονες παγανιστικές παραδόσεις (στο γενέθλιο Πήλιο).

Μαζί με μια άγνωστη στους νεότερους προσωπικότητα, που «δημιουργούσε ατμόσφαιρες» και ενέπνεε ή αναστάτωνε το περιβάλλον του, ο αναγνώστης ανακαλύπτει και τις περίφημες συλλογές που δημιούργησε. Αν και άκρως ιδιοσυγκρασιακές, είναι τέτοιας ποιότητας και ποσότητας που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ένα μουσείο, με άγνωστα, μεταξύ άλλων, έργα του Τσαρούχη, του Απάρτη, του Εγγονόπουλου, του Μπουζιάνη, του Θεόφιλου, του Στέρη, του Διαμαντόπουλου, του Αστεριάδη, του Παπαλουκά, του Βασιλείου, του Τέτση και του Νικολάου, μαζί με δείγματα της «φαντασιομετρικής» τέχνης του «ελληνομέτρη» Θάνου Μούρραη Βελλούδιου.

Ο Φίλιππος και η Τιτίνα Κουτσίνα, το 1950 Στις συλλογές αυτές βρίσκεται ακόμη και η πρωτότυπη παρτιτούρα του Χαζιδάκι από τις μπαλάντες της Οδού Αθηνάς -με αφιέρωση στον Φίλιππο και στη σύζυγό του Τιτίνα-, και τα στιγμιότυπα από τις τρομερές μαζώξεις στην εστία-κυψέλη που είχε δημιουργήσει στη Μακρινίτσα. Μόνιμοι επισκέπτες της ήταν ο Χατζιδάκις, ο Κωνσταντινίδης και ο Μίνως Αργυράκης, ο οποίος μάλιστα σε αυτή, ένα Πάσχα του 1982, εμπνεύστηκε την «Πορνογραφία».

Σήμερα ο Κουτσίνας δύσκολα θα χαρακτηριζόταν συλλέκτης. Μοιάζει μάλλον με αντι-συλλέκτη, αφού μάζευε απίθανα και άχρηστα πράγματα, πλαστικά μπουκάλια, παλιά κλειδιά, οδοντογλυφίδες, κουταλάκια από αεροπορικά ταξίδια, μπομπονιέρες, παλιά δαχτυλιδάκια πανηγυριών, εργαλεία ζαχαροπλαστικής.

Πλούσια τα λάφυρα και από τα ταξίδια του σε χώρες εξωτικές: πολύχρωμες περσικές ζωγραφισμένες φιγούρες, μπακίρια, ζωγραφιές του Σωτήρη Σπαθάρη, τούρκικοι δίσκοι φιλοξενίας, ζωγραφισμένες ντιβανοκασέλες, παγανιστικά ξύλινα μπαστούνια. «Δεν είχε ανάγκη το Μοναστηράκι. Το είχε σπίτι του», υποστηρίζει η Ελισάβετ Πλέσσα. Ο ίδιος, πάντως, αυτοχαρακτηριζόταν περιπαικτικά «ρακοσυλλέκτης».

Το βιβλίο, που δεν εκδόθηκε για να βγει στο εμπόριο αλλά για να δοθεί στους φίλους του, αναβιώνει τελικά κάτι που χάθηκε. Την εποχή όπου οι άνθρωποι υπήρχαν και ανέπνεαν κινημένοι από το πάθος για ζωή και έναν ασυγκράτητο έρωτα για κάθε μορφή δημιουργίας. Και δεν είναι ένα μεταθανάτιο homage -ο Κουτσίνας απεβίωσε τον Ιούνιο του 2013.
Στην κηδεία του ,δύο ζουρνάδες κι ένα νταούλι έπαιξαν τον πιο ανατριχιαστικό αποχαιρετισμό που θα μπορούσε να φανταστεί κανείς για άνθρωπο . Ήταν στην κυριολεξία ένας πυροτεχνουργός του σουρεαλισμού.

 «Η ιδέα ήταν να καταγραφούν όλα αυτά γιατί θα σκορπιστούν στους 5 ανέμους», εξηγούν οι κόρες του Αφροδίτη και Κατερίνα, των οποίων η αρχική σκέψη ήταν να δημιουργήσουν ένα μικρό μουσείο-κιβωτό με όσα -πολύτιμα και ευτελή- συγκέντρωνε μια ζωή. Τελικά, τη θέση του Μουσείου πήρε το κόκκινο βιβλίο.

==================================

«Ο Σκληρός της Μάκρυ-Νίτσας»

Την ιδέα για την «Πορνογραφία» ο Μάνος Χατζιδάκις την συνέλαβε τη Μεγάλη Εβδομάδα του '82 στο σπίτι του Φίλιππου Κουτσίνα της Μακρυνίτσας Πηλίου. Αυτές είναι μερικές φωτογραφίες από τότε.

Πριν λίγους μήνες, στο Τυπογραφείο Πλέτσα – Κάρδαρη στη Νεάπολη Εξαρχείων, περιμένοντας την εκτύπωση ενός εντύπου, άρχισα να ξεφυλλίζω ένα βιβλίο με κάπως αμήχανο εξώφυλλο αλλά πολύ σημαντικό περιεχόμενο. Ζήτησα ένα αντίτυπο από τον Κώστα για να το δω με την ησυχία μου. Το «Έργα και Ωραίες Ημέρες του Φίλιππου Κουτσίνα» ήταν (και παραμένει) σκέτη αποκάλυψη. Στη σελίδα 114 αντίκρυσα τέσσερις φωτογραφίες του ΜΧ με τη λεζάντα «”Ο Σκληρός της Μακρυ-Νίτσας”, περίπου 1982».

Στην στήλη παραπλεύρως διαβάζουμε: «Η ιδέα για την Πορνογραφία μου ήρθε τη Μεγάλη Εβδομάδα στη Μακρυνίτσα, αξεκαθάριστη και ομιχλώδης, όπως το υγρό τοπίο του Πηλίου, μες στο οποίο έζησα μερικές αξέχαστες μέρες φιλοξενούμενος σε φίλους. Η ομίχλη έμπαινε από την πόρτα του μπαλκονιού κι απ΄τα παράθυρα. Έτσι μπήκε και η Πορνογραφία μέσα μου. Απ΄το παράθυρο, με το αεράκι και τις καμπάνες του Επιταφίου».

- Μάνος Χατζιδάκις, από το κείμενο Η Ιστορία της Πορνογραφίας, 1982.

Και παρακάτω: «Ήρθε πολλές φορές στο Πήλιο, στη Μακρυνίτσα, στο σπίτι μου, και έμενε στο δωμάτιο της μητέρας μου. Κυρίως Πάσχα και καλοκαίρι. Εκεί εμπνεύστηκε την Πορνογραφία. Ήταν μια άνοιξη, που η ομίχλη έμπαινε μέσα στο σπίτι και δεν βλέπαμε ο ένας τον άλλο, ακούγαμε μόνο τις φωνές μας και διακρίναμε τη φωτιά στο τζάκι. Πιστεύω ότι είναι ο δημιουργός και πρωτοπόρος μιας εθνικής μουσικής παλιγγενεσίας. Τίποτα δεν τον εντυπωσίαζε. Ίσως να του πήγαινε η καθημερινότητά μας, χωρίς σοβαροφάνεια και καθιερωμένη συμβατικότητα. Είχε πολλή αγάπη για τα παιδιά μου, γενικώς αγάπη και σεβασμό για την οικογένεια. Ήτανε αστός μέχρι το κόκαλο».

- Ο Φίλιππος Κουτσίνας για τον Μάνο Χατζιδάκι, συνέντευξη στον Γιώργο Χρονά, για το Status Millenium, 2000. Αναδημοσίευση σταΚοκόρια της Οδού Αισχύλου, Εκδόσεις Οδός Πανός, 2005.

Φίλιππος Κουτσίνας, Σοφία Χουλιαρά, Γιώργος Χατζιδάκις, Μάνος Χατζιδάκις, Κατερίνα, Αφροδίτη και Τιτίνα Κουτσίνα και Σείριος (ο σκύλος)

Ο Μάνος Χατζιδάκις και η «Λάσι»- Σείριος.

Φίλιππος Κουτσίνας, Νίκος Σταθούλης, Μάνος Χατζιδάκις, Κατερίνα, Μίνως Αργυράκης, Κατερίνα Κουτσίνα, Μακρυνίτσα, 1982.

Γενέθλια του Μάνου Χατζιδάκι μετην Κατερίνα και την Τιτίνα Κουτσίνα στο σπίτι της Πατρ. Ιωακείμ, περ. 1982.

Η επιμελήτρια της έκδοσης Ελισάβετ Πλέσσα, σημειώνει στην αρχή από το μικρό κείμενο «Το χαμόγελο του Μάνου Χατζιδάκι», σελ. 111: «Η  φιλία του Φίλιππου Κουτσίνα και του Μάνου Χατζιδάκι ξεκινά κι αυτή από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Γνωρίστηκαν στο ζαχαροπλαστείο “Η Μέλισσα”, που βρισκόταν στη γωνία των οδών Δεριγνύ και Πατησίων και όπου στόμα με στόμα, μαζεύονταν κάθε βράδυ όλοι εκείνοι που διψούσαν να ανταλλάξουν ουσιαστικές σκέψεις για την τέχνη και τη ζωή. Εκεί ο Φίλιππος γνώρισε και τον Τσαρούχη». Και καταλήγει: «Με πολλούς τρόπους, η οικογένεια Κουτσίνα ήταν για τον Μάνο Χατζιδάκι η δική του οικογένεια. Για την  αστική ευγένεια, το λεπτό χιούμορ, την απρόβλεπτη παιδικότητα, την  ποιότητα του αυθεντικού και την ανάσα της πνευματικής ελευθερίας».

Φίλιππος Κουτσίνας, Μάνος Χατζιδάκις, Κατερίνα Κουτσίνα, Μακρυνίτσα, περ. 1965.

====================

Εκανε συνεργούς στην τρέλα του τους Εγγονόπουλο, Εμπειρίκο, Γαϊτη, Μιγαδη, Φασιανό και Βελλούδιο. Εξω από το σπίτι του είχε τοποθετήσει κάποτε την επιγραφή «μηδεις μη τρελός εισιτω»

Η Τιτίνα Κουτσίνα, όπως την είδε στον καμβά ο Παναγιώτης Τέτσης το 1949 και με ζωγραφισμένη την πλάτη της από τον ΓΙάννη Τσαρούχη σε αποκριάτικο χορό, το 1960. Ζωγράφος και η ίδια, είχε την τύχη να γνωρίσει τον παθιασμένο με την τέχνη σύζυγό της και μαζί να κάνουν τα όνειρά τους πραγματικότηταΚαταγόμενος από παλιά εμποροβιομηχανική οικογένεια της Θεσσαλίας, αρχικά ο Φίλιππος Κουτσίνας δεν ενδιαφερόταν να μπει στο εμπόριο υφασμάτων. Τον ενδιέφερε αποκλειστικά η τέχνη. Υπήρξε μέλος της ομάδας του βραχύβιου «περιθωριακού» περιοδικού «Πάλι» -κυκλοφορούσε από τον Φεβρουάριο του '64 μέχρι τον Δεκέμβριο του '66- μαζί με τον Εγγονόπουλο, τον Εμπειρίκο, τον Γαΐτη, τον Μιγάδη και τον Φασιανό, τους οποίους έκανε συνεργούς στην τρέλα του. Εξω από το σπίτι του, σε ένα από τα περίφημα πάρτι που διοργάνωνε, είχε τοποθετήσει την επιγραφή: «μηδείς μη τρελός εισίτω». Τελικά, ευφάνταστος και τολμηρός, κατορθώνει να συνδυάσει την τέχνη με τις επιχειρήσεις.

Η «μαγιά» για τη δημιουργία της θαυμαστής παρέας του προέκυψε μετά τη γνωριμία του με τον Χατζιδάκι στο ζαχαροπλαστείο-εντευκτήριο «Η Μέλισσα» (βρισκόταν στη γωνία Δεριγνύ και Πατησίων). Μέσω του συνθέτη θα συνδεθεί και με τον Τσαρούχη και κατόπιν θα γνωρίσει τον Βελλούδιο. Τον πιο στενό διά βίου συνοδοιπόρο στα μεγάλα οράματά του, πρώτο Ελληνα αεροπόρο, ήρωα πολέμου, μελετητή των παγανιστικών τελετουργιών της ελληνικής επικράτειας. Τον χαρακτήριζε alter ego του.

Πίνακας της Τιτίνας ΚουτσίναΑρχές του '50 αναλαμβάνει την οικογειακή επιχείρηση, με έδρα τον Βόλο. Η πανέμορφη σύζυγός του και ζωγράφος Τιτίνα σχεδιάζει τις βιτρίνες στο μεγάλο εμπορικό, τις οποίες συχνά διακοσμούσε και ο Γαΐτης. Σε συνεργασία με τον Αρη Κωνσταντινίδη προμηθεύει τα «Ξενία» της Ελλάδας με σεντόνια, κουβέρτες, χράμια και πετσέτες. Σήμα τους είναι ένας μικρός Κένταυρος. Ειδικά οι κουβέρτες με τη ριγέ πολυχρωμία -σχέδιο της Τιτίνας- γίνονται ανάρπαστες στη γαλλική αγορά. Το υποκατάστημα της επιχείρησης στη Λάρισα σχεδιάζει ο Κωνσταντινίδης.

Σιγά σιγά τα μεγαλόπνοα οράματά του γίνονται πράξη. Στο τέλος της δεκαετίας του '50 αναστηλώνει το αρχοντικό Τοπάλη στη Μακρινίτσα με στόχο να το μετατρέψει σε Μουσείο Ιστορίας, Λαογραφίας και Λαϊκής Τέχνης. Μετά την ίδρυση του Μουσείου συνεχίζει με την αναστήλωση της εκκλησίας της Μεταμόρφωσης, του Αγιου Ιωάννη του Πρόδρομου στην πλατεία της Μακρινίτσας και του Αγ. Ιωάννη στην Κακουνά. Το Μουσείο του Θέοφιλου το ιδρύει στην Ανακασιά. Προκειμένου να διασωθούν όλα όσα «έχτισε», ιδρύει το 1976 την Εταιρεία Πολιτιστικής Κληρονομιάς Αρχιτεκτονικής και Λαϊκής Τέχνης Πηλίου.

Το πάθος του ήταν μια ζωή ο λαϊκός πολιτισμός και αγαπημένος του καλλιτέχνης ο Θέοφιλος. Δεν απόρησε επομένως κανένας όταν μετέτρεψε την οικία Κοντού σε Μουσείο Θεόφιλου. Σε αυτό φιλοξενούνται τα σημαντικότερα έργα του.

Εργο του Νίκου Εγγονόπουλου«Ιδιότυπα θρησκευόμενος», ο Φίλιππος αναβίωσε όχι μόνο το παγανιστικό δρώμενο των Μάηδων. Παθιασμένος με οτιδήποτε καταπιανόταν, πρωτοστατούσε στη Μακρινίτσα δυο φορές το χρόνο και στις γιορτές των εκκλησιών του χωριού, κόβοντας και μοιράζοντας τελετουργικά ο ίδιος τον άρτο. Περιέφερε την εικόνα, βαστώντας τη στο στήθος, «με τα μάτια κλειστά, ανασηκωμένο κεφάλι και κατάνυξη αναστενάρη».

Δεν είναι βεβαίως τυχαίο το ότι μετά την εισαγωγή της Ελισάβετ Πλέσσα, ο τόμος, που μας γνωρίζει μια «άλλη» Ελλάδα -αποτελεί νοσταλγικό παρελθόν προ πολλού-, ξεκινά με το κεφάλαιο «φιλίες». Φίλοι του Κουτσίνα υπήρξαν, πέρα από τους προαναφερθέντες, ο Ελύτης, ο Κατσίμπαλης, οι Καραγάτσηδες, ο Νίκος Καρούζος, ο Λεωνίδας Χρηστάκης, ο Γιώργος Μακρής, ο Δημήτρης Δούκαρης.

Πίνακας της Τιτίνας ΚουτσίναΟ ίδιος είχε γράψει για κάποιους από αυτούς -τα κείμενά του για τον Τσαρούχη και τον Βελλούδιο φιλοξενούνται στην έκδοση. Υπάρχουν όμως και φίλοι του που γράψανε ειδικά γι' αυτό τον τόμο τις αναμνήσεις τους από τον εραστή της Ουτοπίας.

Ο Παναγιώτης Τέτσης, ένας παιδικός φίλος, που του είχε στείλει στα χρόνια της νεότητας σε χειρόγραφη επιστολή το σύνθημα «ζήσε Φίλιππε, ζήσε! ο έρωτας είναι αυτή η ζωή», στο πρόσωπο του Κουτσίνα ανακάλυπτε «κοινότητα σ' ό,τι αγαθό και ωραίο της τέχνης» και μάλιστα, σε «όλες τις πραγματώσεις».

Εργο του Νίκου ΕγγονόπουλουΩς έναν «τρελό, ονειροπόλο, έτοιμο να δεχτεί ό,τι καινούργιο γινότανε σ' αυτά τα χρόνια της δημιουργικής αναγέννησης, ενθουσιώδη, ορμητικό, αμετανόητο ερωτιδέα της ζωής και της τέχνης», τον περιγράφει ο Νίκος Στεφάνου, ενώ ως έναν «εξωστρεφή, γεροδεμένο άνδρα που συμπεριφερόταν με επιθετική οικειότητα» μας τον συστήνει η Μαρία Καραβία, η οποία περιγράφει το ζεύγος Κουτσίνα «οικονομικά αναξάρτητους αλλά κυρίως πνευματικά ελεύθερους». Θυμάται ότι οδηγούσαν εναλλάξ μια πολυτελή Jaguar κι ένα Citroen, «λες και κάτι συμβόλιζε αυτό».

Ο Αλέκος Φασιανός αναπολεί τη φιλόξενη κατοικία Κουτσίνα στην Πατριάρχου Ιωακείμ, που ήταν καθημερινά ανοικτή σε ένα ετερόκλιτο ανάμεικτο πλήθος από ηλικίες και ενδιαφέροντα και όπου ήταν «ευκαιρία, εκτός από το πρασόρυζο που μας μαγείρευε η Τιτίνα, να δούμε και τα έργα του Θέοφιλου, του Τσαρούχη, του Διαμαντόπουλου, του Αργυράκη. Ηταν σαν ένα είδος ιδιωτικού μουσείου».

Και ο Γιώργος Χρονάς θυμάται ότι στο «ευλογημένο σπίτι» των Κουτσίνα «ο άγγελος της Τέχνης ήταν πάντα παρών. Ο Απόλλων επίσης. Οι Μούσες. Και οι φίλοι τους, Τσαρούχης, Χατζιδάκις, Βελλούδιος και άλλοι που έφαγαν, ήπιαν - ο Βάκχος εκεί, με τσίπουρα, κάποια ποικιλία ρακί. Κάθε φορά που έμπαινα σε αυτό ήταν σα να έμπαινα στο πιο Μεγάλο Σπίτι του κόσμου».

Με την καλλιτεχνική παρέαΟ Φίλιππος μια μέρα του έδειξε τα δεκάδες ράφια που ο αρχιτέκτονας των Ανακτόρων της Ηρώδου Αττικού είχε τοποθετήσει. «Ενα είδος κρύπτης ναού, όπου όλα είναι ευλογημένα από τα καθαρά μάτια των επισκεπτών αυτού του μοναδικού Ελληνικού Οίκου της αγάπης».

Ο Νίκος Κούνδουρος ανακαλεί τον Φίλιππο Κουτσίνα «κάπου στο κέντρο του παραμυθιού», μαζί με τις κουβέρτες και τις ζωγραφιές του και «τα φαντάσματα ενός κόσμου που κι εγώ μέρος τους ήμουνα. Με τη Μακρινίτσα και το Πήλιο και την Ελλάδα γύρω μας και πάνω μας και μέσα μας σαν απειλή και σαν προστασία». 

Το ζεύγος Κουτσίνα με τον Παναγιώτη Τέτση