ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΡΟΔΟΥ - Διατριβή γέλιου... (η ουσία του βιβλίου)

Για το χαμένο δεύτερο βιβλίο του Αριστοτέλη που διαπραγματεύεται την κωμωδία, ο Κορνήλιος Καστοριάδης δεν κάνει κανένα σχόλιο , απλώς μας παραπέμπει στον Uberto Eco και στο βιβλίο του ''Το όνομα του Ρόδου''

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΚΑΙ ΚΩΜΩΔΙΑ

http://www.youtube.com/watch?v=JEMJ9k-R2mo

Κάτωθι ,παραθέτω αυτούσιο από το βιβλίο , ένα μέρος του έργου ,αλλά το πλέον ουσιώδες , τον διάλογο για το γέλιο ,πάνω στον οποίο στήθηκε στην ουσία και όλο το έργο του Uberto Eco.

Πρωταγωνιστές στην τελική αναμέτρηση της αποκάλυψης , ο Γουλιέλμος , της ιεράς εξέτασης και ο Χόρχε ο τυφλός μοναχός φύλακας της βιβλιοθήκης ,όπου φυλάσσετε το βιβλίο του φιλοσόφου (Αριστοτέλης) περί κωμωδίας και την διατριβή περί του γέλιου.  ... 

Ο Γουλιέλμος διάβασε τις πρώτες σειρές ,στην αρχή στα ελληνικά ,έπειτα τις μετέφρασε στα λατινικά και συνέχισε σ΄ αυτή τη γλώσσα ,ώστε να μπορέσω κι΄ εγώ να καταλάβω πως άρχιζε το μοιραίο βιβλίο.Πράγματι ο Γουλιέλμος είχε περάσει τις σελίδες και είχε φτάσει στο ελληνικό κείμενο. Είδα αμέσως ότι τα φύλλα ήταν από διαφορετικό και πιό μαλακό υλικό , το πρώτο ήταν σχεδόν σχισμένο ,μ΄ ένα τμήμα του περιθωρίου φαγωμένο ,διάσπαρτο από χλωμές κηλίδες, όπως αυτές που ο χρόνος και η υγρασία δημιουργούν συνήθως και στ΄ άλλα βιβλία.

Γουλιέλμος ---(διαβάζοντας το βιβλίο)

Στο πρώτο βιβλίο πραγματευτήκαμε την τραγωδία και τον τρόπο με το οποίο ,προκαλώντας τον φόβο και το έλεος ,επιτυγχάνει την κάθαρση των συναισθημάτων. Οπως υποσχεθήκαμε θα πραγματευτούμε την κωμωδία και τον τρόπο με τον οποίο, προκαλώντας την ευχαρίστηση του αστείου ,αποβλέπει στην κάθαρση αυτού του πάθους. Μιλήσαμε ήδη στο βιβλίο περί ψυχής για το πόσο άξιο μελέτης είναι αυτό το πάθος ,διότι ο άνθρωπος -μοναδικός ανάμεσα σ΄ όλα τα ζώα - έχει την ικανότητα του γέλιου. Ας ορίσουμε επομένως το είδος της πράξεως, της οποίας αποτελεί μίμηση η κωμωδία ,κι έπειτα θα εξετάσουμε τους τρόπους με τους οποίους η κωμωδία προκαλεί το γέλιο ,και οι τρόποι αυτοί είναι οι πράξεις και ο λόγος. Θα δείξουμε ότι το κωμικό των πράξεων γεννάται από την εξομοίωση του βέλτιστου με το χείριστο και αντιστρόφως ,από τον εντυπωσιασμό με την απάτη ,από το μή πιθανό και την καταπάτηση των νόμων της Φύσης, από το μη σχετικό και το ασυνάρτητο ,από τον εξευτελισμό των προσώπων ,από την χρήση χυδαίας και γελοίας μίμησης ,από την δυσαρμονία ,από την επιλογή των πιό ανάρμοστων πραγμάτων. Επειτα θα δείξουμε ότι το κωμικό του λόγου γεννάται από το διφορούμενο παρομοίων λέξεων με διαφορετικές σημασίες και διαφορετικών λέξεων με παρόμοιες σημασίες ,από την πολυλογία και την επανάληψη ,από τα λογοπαίγνια ,από τα υποκοριστικά ,από τα λάθη στην προφορά ,και τους βαρβαρισμούς ....

Χόρχε : 
Η κωμωδία γεννάται στις κώμες, δηλαδή στα χωριά των αγροτών ,σαν ευφροσύνη τελετή μετά από κάποιο γεύμα ή κάποια γιορτή. Δεν αφηγείται τις πράξεις των φημισμένων και ισχυρών ανθρώπων ,αλλά των ταπεινών και γελοίων ,μα όχι κακών υπάρξεων και δεν τελειώνει με τον θάνατο των πρωταγωνιστών. Επιτυγχάνει το κωμικό αποτέλεσμα δείχνοντας των κοινών ανθρώπων τα ελαττώματα και τις φαυλότητες.

Σ΄ αυτό ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η τάση του γέλιου είναι αγαθή δύναμη, που μπορεί να έχει και γνωστική αξία ,όταν με τα έξυπνα αινίγματα και τις απρόσμενες μεταφορές ,έστω κι αν τα πράγματα περιγράφονται διαφορετικά απ΄ ότι είναι ,σαν να΄ναι ψέματα, μας υποχρεώνει στην πραγματικότητα να κοιτάξουμε καλύτερα και μας κάνει να λέμε : ορίστε ,έτσι έχουν τα πράγματα ,κι εγώ δεν το ήξερα. Η αλήθεια προσεγγίζεται με την αναπαράσταση των ανθρώπων και του κόσμου χειροτέρων απ΄ ότι είναι ή απ΄ ότι τους πιστεύουμε ,χειροτέρων πάντως απ΄ ότι μας τους είχαν εμφανίσει τα ηρωικά έπη, οι τραγωδίες και οι βίοι των αγίων ...

Γουλιέλμος : 
Μα τώρα πές μου , γιατί ; 
Γιατί θέλησες να προστατέψεις αυτό το βιβλίο περισσότερο από άλλα ; 

Γιατί έκρυβες ,δίχως το τίμημα να είναι ο φόνος ,πραγματείες νεκρομαντείας, σελίδες βλάσφημες ,ίσως στο όνομα του Κυρίου ,μα καταδίκασες γι αυτές τις σελίδες τους αδελφούς σου και τον ίδιο σου τον εαυτό ; 

Υπάρχουν τόσα άλλα βιβλία που μιλούν για την κωμωδία ,και άλλα πολλά ακόμα που περιέχουν τον έπαινο του γέλιου . Γιατί ήταν αυτό που σου προκάλεσε τόσον τρόμο ;

Χόρχε :

Διότι ήταν του Φιλοσόφου. Καθένα από τα βιβλία αυτού του ανθρώπου κατέστρεψε ένα μέρος της γνώσης που η Χριστιανοσύνη είχε συσσωρεύσει στη διάρκεια των αιώνων.

Οι πατέρες είπαν όλα όσα χρειαζόταν να ξέρουμε για την δύναμη του Λόγου ,μα ήταν αρκετά τα σχόλια του Βοήθιου στον Φιλόσοφο για να μεταμορφωθεί το θείο μυστήριο του Λόγου σε μιά ανθρώπινη παρωδία κατηγοριών και συλλογισμών . Το βιβλίο της Γενέσεως λέει όλα όσα χρειάζονται για την σύνθεση του κόσμου, κι ήταν αρκετό να ξαναβρεθούν τα Φυσικά του Φιλοσόφου για να αναθεωρήσουμε το σύμπαν με τους όρους μιας κουφής και γλοιώδους ύλης,...

Πρώτα κοιτάζαμε τον ουρανό ,και καταδεχόμασταν να ρίξουμε απλώς ένα συνοφρυωμένο βλέμμα στη λάσπη της ύλης, τώρα κοιτάζουμε τη γη ,και πιστεύουμε στον ουρανό εξαιτίας των γήινων μαρτυριών. Κάθε λέξη του Φιλοσόφου ,που στ΄ όνομά του πια ορκίζονται και οι άγιοι και οι ποντίφηκες ,έχει ανατρέψει την εικόνα του κόσμου .Μα δεν κατάφερε ακόμη να ανατρέψει την εικόνα του Θεού. Αν αυτό το βιβλίο γίνει ... γινόταν αντικείμενο ελευθέρων ερμηνειών ,θα είχαμε ξεπεράσει το έσχατο όριο .

Γουλιέλμος :

Μα τι ήταν αυτό που σε τρομοκράτησε σ΄ αυτή τη διατριβή για το γέλιο ; Δεν εξαφανίζεις το γέλιο εξαφανίζοντας αυτό το βιβλίο .

Χόρχε :

Οχι βέβαια . Το γέλιο είναι η αδυναμία , η εξαχρείωση , η αηδία της σάρκας μας. Είναι η διασκέδαση του χωρικού ,η ακολασία του μεθυσμένου ,ακόμη και η Εκκλησία με τη σοφία της επέτρεψε τη στιγμή της γιορτής ,του καρναβαλιού, του πανηγυριού, την εφήμερη αυτή διαφθορά που απελευθερώνει τις διαθέσεις και συγκρατεί από άλλους πόθους κι άλλες επιδιώξεις ... 

Ακόμα κι έτσι ,όμως ,το γέλιο παραμένει κάτι ποταπό ,άμυνα των απλών , ιερόσυλο μυστήριο του όχλου. Το έλεγε και ο Απόστολος ,αντί να φλέγεστε ,νυμφευθείτε . Αντί να επαναστατείτε εναντίον της τάξεως που όρισε ο Θεός, γελάστε και ευφρανθείτε με τις ρυπαρές σας παρωδίες αυτής της τάξεως ,όταν το γεύμα θα έχει πια τελειώσει και θα έχετε αδειάσει τα κανάτια και τις φιάλες...

εδώ ανατρέπεται η λειτουργία του γέλιου ,εξυψώνεται σε τέχνη, του ανοίγονται οι πόρτες του κόσμου των λογίων, γίνεται αντικείμενο φιλοσοφίας και δόλιας θεολογίας ... 

Το γέλιο ελευθερώνει τον αγροίκο από τον φόβο του διαβόλου, γιατί μες στη γιορτή των τρελών και ο διάβολος φαίνεται φτωχός και ηλίθιος κι επομένως ελέγξιμος. 

Αυτό το βιβλίο όμως μπορεί να διδάξει ότι η απελευθέρωση από τον φόβο του διαβόλου είναι σοφία. Οταν ο αγροίκος γελά, με το κρασί να κελαρύζει στο λαρύγγι του, νιώθει αφέντης ,γιατί έχει αντιστρέψει τις σχέσεις της εξουσίας : το βιβλίο αυτό ,όμως, μπορεί να διδάξει στους μορφωμένους τα έξυπνα, και από τη στιγμή εκείνη ένδοξα ,τεχνάσματα με τα οποία θα νομιμοποιήσουν αυτή την αντιστροφή. Τότε αυτό που στην ενστικτώδη κίνηση του αγροίκου παραμένει ,ακόμα κι ευτυχώς ,λειτουργία της κοιλιάς θα μεταμορφωθεί σε λειτουργία της διανοίας. 

Το ότι το γέλιο είναι ίδιον του ανθρώπου είναι σημείο των ορίων μας ως αμαρτωλών. Ομως από αυτό το βιβλίο πόσες διάνοιες διαβρωμένες σαν την δική σου δεν θα αντλήσουν τον έσχατο συλλογισμό ότι το γέλιο είναι σκοπός του ανθρώπου ! Το γέλιο αποσπά για μερικές στιγμές τον αγροίκο από τον φόβο. Μα ο νόμος επιβάλλεται με το δέος ,του οποίου το αληθινό όνομα είναι ''φόβος θεού '' . Και από το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να ξεκινήσει η σπίθα του Εωσφόρου που θα έβαζε μια νέα φωτιά σ΄ ολόκληρο τον κόσμο : και το γέλιο θα διαγραφόταν σαν ένα νέο τέχνασμα ,που ο Προμηθέας ακόμη αγνοούσε ,για να κατανικηθεί ο φόβος. Ο αγροίκος που γελάει δεν νοιάζεται τη στιγμή εκείνη αν πεθάνει : αργότερα όμως ,όταν πάψει η ελευθεριότητά του ,η λειτουργία του επιβάλλει και πάλι, σύμφωνα με το θείο σχέδιο, τον φόβο του θανάτου. Και απ το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να γεννηθεί η νέα και καταστροφική επιδίωξη να καταστραφεί ο θάνατος με την απελευθέρωση από τον φόβο. Και τι θα ΄μασταν , εμείς τα πλάσματα τα αμαρτωλά ,χωρίς τον φόβο, το πιό συνετό και στοργικό ίσως από τα θεία δώρα ; 

Για αιώνες οι διδάσκαλοι και οι πατέρες ανέδιδαν μυροβόλες ουσίες ιερής σοφίας για να φέρουν τη λύτρωση , με τη σκέψη των υψηλών πραγμάτων, από την αθλιότητα και τον πειρασμό των ποταπών πραγμάτων. Και το βιβλίο αυτό ,δικαιώνοντας την κωμωδία , τη σάτιρα και τη μιμική ως θαυματουργά ιάματα ,που φέρνουν την κάθαρση των παθών με την αναπαράσταση του ελαττώματος ,της ατέλειας, της αδυναμίας, θα παρακινούσε τους ψευτοσοφούς σε μία προσπάθεια για την υποτίμηση του υψηλού σε μια διαβολική αναστροφή με την αποδοχή του ποταπού.

Από το βιβλίο αυτό θα γεννιόταν η σκέψη ότι ο άνθρωπος μπορεί να απαιτήσει στο κόσμο αυτό την αφθονία της χώρας των ονείρων. Ομως αυτό είναι που δεν πρέπει και δεν μπορούμε να δεχτούμε. Κοίτα τους νεαρούς καλογήρους που αποχαλινώνονται με τη γελοία παρωδία της Coena Cypriani. Τι διαβολική παραμόρφωση της Αγίας Γραφής ! Κι όμως ,όταν το κάνουν ξέρουν ότι είναι κακό. Την ημέρα όμως που ο λόγος του Φιλοσόφου θα δικαιώσει τα παιχνίδια των περιθωρίων κάθε ακόλαστης φαντασίας , πραγματικά, τότε αυτό που ήταν το περιθώριο θα ξεπηδήσει στο κέντρο, και θα χαθεί κάθε ίχνος του κέντρου. ...

Οι δούλοι θα υπαγόρευαν τους νόμους ,εμείς θα υπακούαμε ,καθώς κάθε νόμος θα είχε καταλυθεί . Κάποιος Ελληνας φιλόσοφος είπε ότι η σοβαρότητα των αντιπάλων θα πρέπει να διασκεδάζεται με το γέλιο, και το γέλιο να αντιπαρατίθεται στη σοβαρότητα.

Η σωφροσύνη των πατέρων μας έχει κάνει την επιλογή τους αν το γέλιο είναι η τέρψη του όχλου ,η ακολασία του όχλου αναχαιτίζεται ,ταπεινώνεται και πειθαναγκάζεται με τη σοβαρότητα. Και ο όχλος δεν έχει τα εφόδια για να εξευγενίσει το γέλιο του ,έτσι που να το κάνει όπλο κατά της σοβαρότητας των ποιμένων ,που οφείλουν να τον οδηγήσουν στην αιώνια ζωή και να τον απομακρύνουν από τους πειρασμούς της κοιλιάς ,των γεννητικών οργάνων, της τροφής , των προστυχών του επιθυμιών. Αν όμως μια μέρα κάποιος ,ανακινώντας τα λόγια του Φιλοσόφου , και μιλώντας επομένως σαν φιλόσοφος ,αναγάγει την τέχνη του γέλιου σε επιδέξιο όπλο ,αν η ρητορική της πειθούς αντικατασταθεί από τη ρητορική του χλευασμού, αν η ρητορεία ,που σκοπεύει σε υπομονετική και σωτήρια δημιουργία εικόνων λύτρωσης ,αντικατασταθεί από τη ρητορεία της ανυπόμονης καταστροφής και της παραμόρφωσης των πιό ιερών και σεβαστών εικόνων ,την ημέρα εκείνη ακόμα κι εσύ και όλη η σοφία σου ,Γουλιέλμο, θα έχετε ανατραπεί.

Γουλιέλμος :

 Γιατί ; 

Θα πολεμούσα , η ευφυία μου απέναντι στην ευφυία του άλλου. Θα ήταν ένας καλύτερος κόσμος απ΄αυτόν όπου η φωτιά και το πυρωμένο σίδηρο του Βερνάρδου Γκύ ταπεινώνουν τη φωτιά και το πυρωμένο σίδηρο του Ντολτσίνο .

Χόρχε :

 Θα είχες πιαστεί κι εσύ ο ίδιος στην παγίδα του Δαίμονα . 

Θα πολεμούσες από την αντίθετη πλευρά της πεδιάδας του Αρμαγεδδώνος, όπου πρόκειται να γίνει η τελική σύγκρουση ...

Αν όμως κάποια μέρα η τέχνη χλευασμού γινόταν αποδεκτή και παρουσιαζόταν ευγενής και άφθονη ,και όχι πια μηχανική ,αν μια μέρα μπορούσε κάποιος να πεί : γελώ με την Ενανθρώπιση ... 

Τότε δεν θα είχαμε όπλα για να αναχαιτίσουμε αυτή τη βλασφημία ,διότι θα συγκαλούσε τις σκοτεινές δυνάμεις της σωματικής ύλης ,αυτές που υποδηλώνονται στην πορδή και το ρέψιμο : και το ρέψιμο κι η πορδή θα σφετεριζόταν το δικαίωμα ,που ανήκει μόνο στο πνεύμα ,να εκπέμπονται οπουδήποτε.

Γουλιέλμος :

Ο Λυκούργος είχε εγείρει ανδριάντα στο γέλιο

 Χόρχε :

Το διάβασες στο σύγγραμμα του Χλωρίτου ,που προσπάθησε να απαλλάξει τους μίμους από την κατηγορία της ασέβειας ,και λέει ότι ένας άρρωστος θεραπεύτηκε από κάποιον γιατρό που τον έκανε να γελάσει . Γιατί να υπήρχε ανάγκη να θεραπευτεί ,αν ο Θεός είχε ορίσει ότι είχαν τελειώσει οι μέρες του στη γη ;

Γουλιέλμος :

 Δεν νομίζω ότι τον θεράπευσε από το κακό που υπέφερε . Τον δίδαξε να γελά μ΄ αυτό .

Χόρχε :

Το κακό δεν εξορκίζεται . Καταστρέφεται . Μαζί με το κορμί του αρρώστου.

Αν είναι ανάγκη ...

Γουλιέλμος :
Είσαι ο Διάβολος .