ΟΔΥΣΣΕΙΑ - ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΙΣΧΥΡΟΥ

Κορνήλιος Καστοριάδης

Τα Ομηρικά έπη ,αν και υπήρξαν το μεγάλο κείμενο που διαμόρφωσε την Ελλάδα ,παρά ταύτα δεν πρόκειται ούτε για εξ αποκαλύψεως ,ούτε για ιερό κείμενο. Μιλάει ο ποιητής και όχι ο προφήτης.

Αυτό το θεμελιώδες σημείο διακρίνει την Ελλάδα από όλους τους άλλους πολιτισμούς ,όπου η επίκληση της εξ αποκαλύψεως θρησκείας ,δηλαδή του χριστιανισμού.Στην αρχαία Ελλάδα η θρησκεία είναι κάτι πολύ σημαντικό ,είναι τμήμα των θεσμών της πόλεως,άρα των πολιτικών θεσμών ,αλλά ακριβώς είναι τμήμα τους ,δεν είναι ποτέ η πηγή τους. Ουδείς Έλληνας θα διανοούνταν ποτέ να συμβουλευθεί το Μαντείο των Δελφών για να μάθει ποίοι θα έπρεπε να είναι οι νόμοι της πόλης του .

Πριν εισέλθουμε στην Οδύσσεια πρέπει να δούμε τον διάλογο ή καυγά μεταξύ του Θερσίτη και του Οδυσσέα ,στην ραψωδία Β της Ιλιάδας. Ο Θερσίτης είναι άνθρωπος του λαού ,είναι πράγματι ο εκπρόσωπος της ανώνυμης μάζας που σαφέστατα υποτιμάται από τον Όμηρο ,ακόμα και στο παρουσιαστικό του. Είναι πολύ άσχημος ,αλλήθωρος και κουτσός...

Βρίζει τον Αγαμέμνονα ασκεί κριτική στη διεύθυνση των πολεμικών επιχειρήσεων και στον ίδιο το πόλεμο. Ο Οδυσσέας του απαντά με μεγάλη έπαρση ,τον βρίζει ,τον χτυπά με το σκήπτρο του ,σύμβολο  της βασιλικής εξουσίας ,που βαστάει εκείνος που απευθύνεται στους άλλους ήρωες.

Ο Θερσίτης δεν μπορεί ,δεν τολμά να ανταπαντήσει ,κλαίει από οδύνη ,ενώ το δειλό πλήθος γελά μπροστά στο θέαμα αυτού του φτωχού ανθρωπάκου . Για τον Όμηρο μόνο οι ήρωες υπάρχουν πραγματικά ,οι άλλοι είναι απλώς πλήθος που ακολουθεί. Υπάρχει γενικά στα Ομηρικά έπη μία αριστοκρατική αντίληψη του κόσμου.

Η νύφη Καλυψώ τον έχει ερωτευθεί. Η Καλυψώ του προσέφερε την αθανασία υπό την προϋπόθεση ότι θα έμενε μαζί της. Ο Οδυσσέας έχει επομένως την επιλογή μεταξύ της αθανασίας και της επιστροφής στην Ιθάκη και αργότερα του θανάτου. Γνωρίζει τι είναι ο θάνατος - ότι είναι χειρότερος και από την ανυπαρξία . Έχοντας κατέβει στον Άδη ,έχει δει τις άθλιες σκιές που πλανώνται εκεί. Αρνείται όμως την προσφορά της Καλυψούς. Ο Οδυσσέας γνωρίζει ότι έτσι και αλλιώς θα πεθάνει. Αρα η επιλογή του περιορίζεται μεταξύ μιας αθανασίας που θα διέγραφε την προϊστορία του και ενός ανθρωπίνου θανάτου ανάμεσα στους δικούς του στην Ιθάκη.

Στην ελληνική θρησκεία δεν υπάρχει ούτε υπόσχεση ούτε ελπίδα. Η αθανασία ,στο βαθμό που υπάρχει ,είναι χειρότερη από τον οριστικό θάνατο. Πρόκειται για επιβίωση αθλίων σκιών δίχως πνεύμα ,αισθήσεις και αναμνήσεις,όντα των οποίων η υπόσταση βρίσκεται εξάλλου στα όρια του νοητού.

Η Κίρκη ,που είναι μάγισσα,υποδεικνύει στον Οδυσσέα τη μαγική πράξη που θα του επιτρέψει αφενός να καλέσει τις ψυχές των νεκρών και αφετέρου να ζητήσει από τον μάντη Τειρεσία και τις άλλες σκιές να μιλήσουν ,δίνοντας να πιουν αίμα ζώων σφαγμένων για το σκοπό αυτό.

Οι Κύκλωπες , ούτε φυτεύουν ούτε οργώνουν και όλα τα αφήνουν στην μέριμνα των θεών .

Δεν είναι πολιτικά όντα χωρίς βουλή και θεσμούς.Ο καθένας βασιλεύει στη γυναίκα του και τα παιδιά του και δεν νοιάζονται ο ένας για τον άλλο . Επί πλέον δεν συναναστρέφονται μεταξύ τους.

Οι Λαιστρυγόνες ,τερατώδη όντα ,ψηλοί σαν βουνά και ανθρωποφάγοι και αυτοί όπως οι Κύκλωπες.

Πρόκειται όμως για κοινωνικούς ανθρωποφάγους ,που ζουν σε πόλη , που διαθέτουν συνελεύσεις και βασιλιά ,έστω και αν δεν είναι αρτοφάγοι.

Η Οδύσσεια δεν είναι θεωρητικό κείμενο και κυρίως δεν είναι εγχειρίδιο πολιτικής επιστήμης ή γεωμετρίας. Η σύνδεση της Ιλιάδας με την Οδύσσεια είναι τελικά ο Θερσίτης.

 Είδαμε λοιπόν στην Ιλιάδα ,  ότι ο Θερσίτης ,ένας άνθρωπος του λαού , όταν πήρε τον λόγο , ο Οδυσσέας τον εξύβρισε και τον κτύπησε με το σκήπτρο του διότι δεν έπρεπε να μιλήσει.

Αν και είναι σαφές ότι η αγορά αυτή αποτελεί μέσο έκφρασης .

Παρά ταύτα μερικές φορές είναι και μέσο που χρησιμοποιεί ο ηγεμόνας προκειμένου να σταθμίσει τις διαθέσεις της "κοινής γνώμης". Οι συνελεύσεις δε , γίνονται πολλές φορές προκειμένου ο ηγέτης να ανακοινώσει τις αποφάσεις του και όχι να διαβουλευθεί με τους υπηκόους του.

Επαληθεύοντας την ρήση του λαού ότι όπου δεν περνάει ο λόγος,  πίπτει ράβδος .

Δηλαδή, ενώ ο Οδυσσέας στηλιτεύει τους Κύκλωπες και των Λαιστρυγόνων ως υπερφίαλων και αθέμιστων  ,ο ίδιος δεν είναι καλύτερός των .

Όταν τελικά επιστρέφει στην Ιθάκη και σκοτώνει τους μνηστήρες η υπηρέτρια Ευρύκλεια  κραυγάζει από την χαρά της  ,ο Οδυσσέας της ζητάει να σωπάσει λέγοντας ότι δεν πρέπει να θριαμβολογεί ,διότι οι θεοί είναι αυτοί που τους σκότωσαν ,και τους τιμώρησαν για τις παρανομίες τους. 

Μία δικαιοσύνη a la carte ...