ΦΙΛΟΤΙΜΟ ΚΑΙ ΜΠΕΣΑ

Το αρχαιοελληνικό λεξικό συμπεριλαμβάνει την λέξη το φιλότιμο , ως ουδέτερο ουσιαστικό , με την πληροφορία ότι χρησιμοποιείται στα έργα του Θουκιδίδη , του Πλάτωνα και του Ευριπίδη , ακριβώς με την ίδια σημερινή έννοια .Ο Ξενοφών χρησιμοποιεί την φράση φιλότιμον ποιείν ..., δηλαδή να έχεις φιλότιμο . Στα ίδια κείμενα συναντούμε και το αντίθετό του , αφιλότιμος , με αρνητική έννοια .

Η μετάφραση του φιλότιμου στα Αγγλικά  self-esteem ( αυτο εκτίμηση ) και στα Γαλλικά respect de soi  (αυτο σεβασμός ) ,είναι μάλλον παράφραση , καθότι δεν μπορεί να συλλάβει την εσωτερική ένταση που υπάρχει για τον Έλληνα στην  λέξη φιλότιμο . Έτσι άρχισαν να εμφανίζονται στην Δύση μελέτες για κάποια καταπληκτική αρετή των Ελλήνων ιθαγενών , που ονομάζεται φιλότιμο και παρέμενε και στα Αγγλικά και στα Γαλλικά philotimo ή filotimo , διότι δήθεν η λέξη αυτή δεν είχε αντίστοιχη έννοια σε καμία άλλη γλώσσα ! Από εκεί το έπιασαν πάλι οι Έλληνες και το κάνανε Τουριστική ατραξιόν σε όλα τα Ελληνικά τουριστικά φυλλάδια . Το Ελληνικό φιλότιμο . ...the most untranslatable ,demanding and really mysterious word in the Greek language is the word Filotimo .

που όμως οι γνωστοί Άγγλοι εθνολόγοι καθηγητές Cambell & Sherrard της Οξφόρδης αποφαίνονται μάλλον σωστά ότι το φιλότιμο είναι άμεσα συνδεδεμένο με το κοινωνικό περιβάλλον του παραδοσιακού χωριού και εξαφανίζεται στις πόλεις , όταν ο εσωτερικός μετανάστης έχει πλήρως αφομοιωθεί στην αστική κοινωνία . Και συμπληρώνουν οι ως άνω Άγγλοι καθηγητές ... Η έννοια της τιμής δεν αποδίδεται ίσως σωστά με την αγγλική λέξη honour . Υποκειμενικά η τιμή είναι ένα αίσθημα ακεραιότητας , δηλαδή το να μην σε προσβάλλουν , να μην σε ταπεινώνουν ενώπιον των άλλων ή του εαυτού σου ,μέσω διαφόρων διαφόρων αποτυχιών . Εξωτερικά η τιμή εμφανίζεται ως η αναγνώριση κοινωνικής αξίας για την οποία η κοινότητα είναι φειδωλή . Δύο πρόσθετα αισθήματα είναι στενά συνδεδεμένα με την τιμή : το φιλότιμο philotimo που είναι η αγάπη της τιμής (love of honour) που ενθαρρύνει τον άνδρα να φέρεται σωστά για το οποίο συνεπώς εμφανίζεται ιδιαίτερα ευαίσθητος ενώπιον οποιαδήποτε αμφιβολίας προερχόμενης από το περιβάλλον του , ότι δεν έπραξε όπως έπρεπε . Το δεύτερο είναι η ντροπή (drope , shame ) που είναι ο φόβος της αποτυχίας που αποτρέπει ανάρμοστες συμπεριφορές ή το αίσθημα εντόνου ανησυχίας που προκαλούν αυτές οι συμπεριφορές . Συνεπώς είναι σαφές ότι το φιλότιμο είναι εγωϊστικό , συνδέεται με την κλειστή κοινωνία του χωριού , με τον φόβο του τι θα πουν οι άλλοι . ( οι οποίοι είναι γνωστοί πάντα).

Όσο για το φιλότιμο που επιβιώνει στις πόλεις , στους μοναχικούς ανδρικούς χορούς και στο ρεμπέτικο ,αυτό προέρχεται από την νοσταλγία του χαμένου παραδείσου των κλειστών αγροτικών κοινωνιών ,μέσα στον ξεπεσμό των πόλεων που φέρνει η φτώχεια και τα ναρκωτικά , για αυτό και οι χοροί είναι συνήθως βαρείς και λυπητεροί . Αντιθέτως τα τραγούδια και οι κυκλικοί χοροί είναι γεμάτοι χαρά και αισιοδοξία . Και συνεχίζουν οι Άγγλοι καθηγητές ... οι εγγενείς αρχές της προσωπικής τιμής αναφέρονται σε δύο προσόντα τα οποία σχετίζονται με το φύλο και σημαδεύουν τα ιδανικά ηθικά χαρακτηριστικά των Ελλήνων ανδρών και γυναικών . Τα προσόντα αυτά είναι ο ανδρισμός (andrismos , manliness ) και η σεξουαλική ντροπή (drope) στην γυναίκα

Ο ανδρισμός είναι εν μέρει  ένα εγωϊστικό κουράγιο ... οι άνδρες δεν κλαίνε , είμαι άνδρας και το κέφι μου θα κάνω κλπ . Αυτή η δύναμις δεν προβάλλεται βέβαια ως ηθικό στοιχείο , διότι αν δεν χρησιμοποιηθεί σωστά , μπορεί ο άνδρας να προχωρήσει σε βιασμούς και φόνους . Αντίθετα ο ανδρισμός που έχει σχέση με την τιμή πρέπει να έχει πειθαρχήσει την ζωώδη ρώμη και τα πάθη του .

Στις κοινωνίες της υπαίθρου όπου η γραφή ήταν σπάνια τα απαραίτητα συμβόλαια μεταξύ συγχωριανών για δάνεια ,συνεργασία, κουμπαριές,γάμους,αγοραπωλησίες κλπ εβασίζετο στον λόγο τιμής ,στην προφορική συμφωνία , δώσαμε τα χέρια , κόλλα το κλπ . Όλο το χωριό παρηκουλούθει τις ως άνω διαδικασίες και ελάμβανε γνώση , ως άλλος συμβολαιογράφος .

Ο Σωκράτης θεωρεί την επικράτηση του φιλότιμου , που αποκαλεί τιμαρχία , κοινωνική φθορά και δεν την υποστηρίζει . Το κοινωνικό του πρότυπο εξουσίας είναι η αριστοκρατία του βασιλέως φιλοσόφου , στο οποίο κυβερνά το πνεύμα . Στο πρότυπο αυτό , πηγή της εξουσίας είναι το πνεύμα , που στην ιδανική του μορφή πρέπει να κυβερνά ως Διογένης σε πιθάρι . Δηλαδή ο ίδιος ο κυβερνήτης να είναι πτωχός και ταπεινός . Υπάρχουν τρεις τύποι ανθρώπων , από τον ανώτερο στον κατώτερο : ο φίλος της σοφίας (φιλόσοφος) , ο φίλος της τιμής (φιλότιμος) και ο φίλος του κέρδους (φιλοκερδής) .

Δηλαδή ο Σωκράτης εντάσσει την φιλοτιμία κάπου στο μέσον , της κλίμακας και όχι στην κορυφή , όπου φυσικά εντάσσει την φιλοσοφία . Η φιλοτιμία έχει και θετική και αρνητική έννοια που δεικνύει ότι ευρίσκεται εις το μέσον της καθοδικής πορείας μεταξύ του νου και της επιθυμίας . Μεταξύ πλεονεξίας και κενοδοξίας ...

Μπέσα και φιλότιμο 

Η αλβανική και αρβανίτικη λέξη μπέσα (besa) σημαίνει κατά λέξη πίστις και συνδέεται με δύο άλλες αλβανικές λέξεις  (betim) όρκος και (besoj) πιστεύω. Η λέξη pabesa στα αλβανικά σημαίνει χωρίς pa μπέσα και στα ελληνικά έγινε ο μπαμπέσης . Όπως και για το φιλότιμο οι Αλβανοί ισχυρίζονται ότι η έννοια της μπέσας είναι αμετάφραστη .

Αρχικώς η μπέσα - μπεσαλής ήταν ο λόγος τιμής , ή προφορική υπογραφή μιας κοινωνίας που δεν γνώριζε γραφή , η επίσημη και πανηγυρική υπόσχεση που εθεωρείτο ιερή και δεν  εδύνατο με κανένα τρόπο να παραβιασθή. Η αλβανική μυθολογία αναφέρει νεκρούς άνδρες , ( διότι η μπέσα δεν αφορά γυναίκες) που βγήκαν από τους τάφους τους για να τιμήσουν την υπόσχεσή τους , την μπέσα τους . Αργότερα η λέξη συγχωνεύθηκε με το ελληνικό φιλότιμο , δηλαδή τον λόγο τιμής που πρέπει να κρατηθεί με την έννοια ότι εάν έχω φιλότιμο τότε έχω και μπέσα και το ανάποδο αλλά στο βάθος των εννοιών εξακολουθεί να υφίσταται μία λεπτή διαφορά . Η μπέσα αφορά την αξιοπιστία και εν τέλει τον εγωισμό , ενώ το φιλότιμο είναι κατά κάποιο τρόπο ευρύτερο και πνευματικότερο .  Οι Δυτικοί όμως ασχολήθηκαν περισσότερο με την Ελληνική λέξη φιλότιμο παρά με την αντίστοιχη Αλβανική λέξη μπέσα .