ΑΝΤΙΓΟΝΗ - Η ΑΠΟΛΥΤΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

Η Αντιγόνη γνωστοποιεί στην αδελφή της Ισμήνη ότι ο νέος βασιλιάς της Θήβας , ο Κρέοντας , πρόκειται να εκδώσει διαταγή με την οποία θα απαγορεύει την ταφή του αδελφού τους Πολυνείκη , γιατί τον θεωρεί προδότη της πατρίδας του, ενώ αντίθετα θα αποδώσει όλες τις απαραίτητες νεκρικές τιμές στον Ετεοκλή, τον άλλο της αδερφό ως υπερασπιστή της Θήβας . Ζητεί τη βοήθειά της να τον θάψει ,αλλά εκείνη αρνείται .
Έτσι, η Αντιγόνη αποφασίζει μόνη της να εκτελέσει το χρέος της προς τον αδερφό της. Αφού συλλαμβάνεται επ’ αυτοφώρω από το φύλακα που φύλαγε το νεκρό σώμα του Πολυνείκη, οδηγείται στον Κρέοντα, που την καταδικάζει να περάσει την υπόλοιπη ζωή της σε υπόγεια σπηλιά.
Μάταια ο γιος του προσπαθεί να τον μεταπείσει . Ακόμη κι όταν ο μάντης Τειρεσίας τον προειδοποιεί ότι η απόφασή του αυτή θα οδηγήσει στην καταστροφή τον ίδιο και την πόλη , εκείνος τον διώχνει βρίζοντας τον και αποκαλώντας τον αγύρτη. Αίφνης όμως, αντιλαμβάνεται το λάθος του και τρέχει να απελευθερώσει την Αντιγόνη ,για να προλάβει το μίασμα της πόλης.
Είναι ωστόσο, ήδη αργά : η Αντιγόνη έχει κρεμαστεί μέσα στη σπηλιά και στα πόδια της κείτεται νεκρός και ο γιος του ο Αίμονας ,που ήταν ερωτευμένος μαζί της κι επρόκειτο να τη νυμφευθεί. Ο Κρέοντας παίρνοντας το γιο του στην αγκαλιά του επιστρέφει στην πόλη μοιρολογώντας τον .
Εκεί πληροφορείται πως και η γυναίκα του η Ευριδίκη , έχοντας μάθει το χαμό του γιου της έχει αυτοκτονήσει μέσα στο παλάτι.
Η τραγωδία τελειώνει με τον Κρέοντα μόνο του να θρηνεί τους νεκρούς του και την τραγική μοίρα του ζητώντας από το θάνατο να τον λυτρώσει.

**************************************

Η Αντιγόνη” του Σοφοκλή, όπως προσελήφθη μέχρι πρόσφατα, δεν αφήνει σχεδόν καμιά ευκαιρία στον Κρέοντα να καταστήσει ακουστή τη λογική του:
Λογική πολιτική, που θέτει τη νομικο-πολιτική πραγματικότητα της πόλης υπεράνω θείων απαιτήσεων και ανθρώπινων συναισθημάτων, με βάση την εύλογη προτεραιότητα της raison d’ etat, με την ιδιαίτερη ενισχυτική συνθήκη της εκτάκτου ανάγκης
(“Η πατρίς εν κινδύνω”).

Ωστόσο, ο Αισχύλος, στους “Επτά επί Θήβας”, δείχνει το σώμα των πολιτών
(τον Χορό) να διχάζεται: Οι μισοί συνοδεύουν την Αντιγόνη, οι άλλοι μισοί συντάσσονται με τον Κρέοντα. Και ο Ευριπίδης, στις “Ικέτιδες”, τοποθετεί τη διαλεκτική αντικειμένων λόγων μεταξύ Θησέα και κήρυκα-εκπροσώπου του Κρέοντα σε βάση πολιτική (θα επανέλθουμε). Ακόμη και ο Σοφοκλής δίνει στον Κρέοντα συγκροτημένο λόγο – πολιτικό και ανθρώπινο. Του παρέχει ακόμη ευήκοα ώτα και συνηγορούντες νόες – τη ρητά διατυπούμενη πάγια αντίθεση του Χορού στην απείθεια έναντι των νόμων και των αρχών της πόλης.
Και, το σπουδαιότερο, τον εξοπλίζει με τραγικό ανάστημα, τον εξυψώνει στην ιδιότητα του τραγικού ήρωα – σε σημείο που προκάλεσε ζωηρή φιλολογική συζήτηση για το αν ο πραγματικός τίτλος της τραγωδίας δεν ήταν “Αντιγόνη”, αλλά “Κρέων”.

Κανείς από τους δύο δεν μπορεί να υποχωρήσει χωρίς να διαψεύσει την ουσία της ύπαρξής του. Και ο Κρέων και η Αντιγόνη είναι αυτο-νομιστές ,άνθρωποι που έχουν αναλάβει οι ίδιοι την τήρηση του νόμου. Στην δεδομένη περίσταση δεν είναι δυνατός ο συμβιβασμός μεταξύ του δικαίου που εκφέρει ο ένας και του δικαίου που εκφέρει ο άλλος . Αυτό που είναι συγκλονιστικό σε αυτούς τους εκτοξεύει προς τα εμπρός.
Πέφτουν στην άβυσσο σαν τους Τιτάνες ...
Η ισορροπία δεν εγκαθιδρύεται ,όπως θα το ήθελε ο Χέγκελ ,ανάμεσα σε ισόπαλα δίκαια . Η Αντιγόνη είναι ένοχη. Το διάταγμα του Κρέοντα αποτελεί πολιτική τιμωρία. Κατά την Αντιγόνη , είναι οντολογικό έγκλημα.
Ο Θάνατος του Πολυνείκη είναι ακριβώς η επάνοδος της πράξης στο Είναι.
Ο ανθρώπινος νόμος είναι ο νόμος της ημέρας ,όπως αυτή, είναι γνωστός δημόσιος ,ορατός ,καθολικός. Δεν ρυθμίζει τα οικογενειακά αλλά τα της πόλεως ,τα της κυβερνήσεως , τα του πολέμου.
Αυτός δε ο νόμος είναι φτιαγμένος από τον άνδρα.
Ο ανθρώπινος νόμος είναι ο νόμος του άνδρα.
Ο Θεϊκός νόμος είναι ο νόμος της γυναίκας .
Κρύβεται, δεν προσφέρεται σ΄ αυτή την ανοιχτότητα της εμφάνισης που παράγει τον άνδρα. Είναι νυχτερινός ...

Η τυφλή μοίρα είναι κάτι που δεν ικανοποιεί .
Η μοίρα των ατόμων παρουσιάζεται ως κάτι ακατανόητο , αλλά η ανάγκη δεν είναι τυφλή δικαιοσύνη.
Απεναντίας ,εδώ γίνεται αντιληπτό ότι αυτή είναι η αληθής δικαιοσύνη.
Ο Κρέων δεν είναι τύραννος ,αλλά στην πραγματικότητα μία ηθική δύναμη .
Ο Κρέων δεν έχει άδικο .
Υποστηρίζει ότι ο νόμος του κράτους , η εξουσία της κυβέρνησης ,πρέπει να γίνουν σεβαστά και ότι η παραβίαση του νόμου πρέπει να ακολουθείται από τιμωρία.
Εδώ και οι δύο έχουν την εγκυρότητά τους ,αλλά πρόκειται για εξισωμένη εγκυρότητα . Η δικαιοσύνη υπάρχει μόνο για να αντιταχθεί στην μονομέρεια.

Η Αντιγόνη με την ματιά του Κορνήλιου Καστοριάδη...
Συχνά οι διάφοροι ερμηνευτές επιχείρησαν να διαβάσουν την Αντιγόνη σαν λίβελλο εναντίον του ανθρώπινου νόμου υπέρ των θείου ή εν πάση περιπτώσει , σαν απεικόνιση της διαμάχης τους.
Αν όμως έσφαλε μόνον ο Κρέων , δεν θα είχαμε πλέον τραγωδία , αλλά θα βρισκόμασταν σε έναν κόσμο θετικών και αρνητικών ηρώων , δηλαδή καλών και κακών πρωταγωνιστών , δηλαδή όπως γίνεται στην σημερινή πραγματικότητα και ανοησία.
Η ιδέα ότι η Αντιγόνη εκφράζει αποκλειστικά τον θείο νόμο διαψεύδεται .
Το σκεπτικό ....
Η Αντιγόνη εξηγεί πράγματι , στο τέλος του έργου ότι αν έκανε όλα αυτά , ήταν επειδή επρόκειτο για τον αδελφό της ,διότι, λέει, αν είχε πεθάνει ο σύζυγος της, θα μπορούσε να παντρευτεί κάποιον άλλον αν ήταν ένα από τα παιδιά της , θα μπορούσε να κάνει άλλα. Αλλά όταν η μητέρα και ο πατέρας έχουν πεθάνει , δεν είναι δυνατόν, να υπάρξει άλλος αδελφός.
Ο Πολυνείκης ήταν λοιπόν μοναδικός , αναντικατάστατος και του όφειλε τα πάντα. Αυτό το παράδοξο επιχείρημα μπορεί να φανεί σαν σοφιστεία ,εν πάση περιπτώσει όμως δεν έχει καμία σχέση με τον θείο νόμο.
Ο θείος νόμος δεν όρισε ποτέ ότι πρέπει να θάβουμε τους αναντικατάστατους αδελφούς και όχι τους αδελφούς που θα ήταν δυνατόν να αντικατασταθούν όταν η μητέρα είναι ακόμη σε ηλικία που μπορεί να τεκνοποιήσει ούτε ότι μπορούμε να παραλείψουμε την ταφή του συζύγου , επειδή μπορεί να βρεθεί αφθονία συζύγων , και ούτε καθεξής. Ορίζει απλώς ότι πρέπει να θάβουμε τους νεκρούς .Ομως η Αντιγόνη λέει εγώ όφειλα να θάψω τον αδελφό μου που ήταν αναντικατάστατος .Πίσω από αυτό το επιχείρημα κάτι άλλο βεβαίως διαγράφεται . Διότι τα πρόσωπα της τραγωδίας είναι προφανώς πολυδιάστατα , δεν μπορούμε να τα υποβιβάσουμε σε φορείς αφηρημένων αρχών.
Αλλιώς δεν θα μιλούσαμε για τραγωδία, αλλά για σοσιαλιστικό ρεαλισμό ή έργο διακήρυξη. Τι κρύβεται πίσω από αυτή την φράση της Αντιγόνης ;
Το πάθος της για τον αδελφό της βεβαίως . Αιμομικτικό ; Δεν γνωρίζουμε.
Από την άλλη ο Κρέων όταν λέει ότι δεν μπορεί να υπάρξει πόλη χωρίς σεβασμό των νόμων,δεν μιλά προφανώς ούτε σαν πολιτικός φιλόσοφος ούτε σαν καθηγητής δικαίου.Η θέση που προβάλλει είναι υπερκαθορισμένη από πολύ ξεκάθαρα μέσα στο έργο εμπαθή κίνητρα.Την επιθυμία εξουσίας που τον κυριαρχεί και τον ωθεί διαρκώς να υποπτεύεται ότι είναι αργυρώνητοι όσοι του αντιλέγουν.

Το κλειδί στην υπόθεση της διαμάχης το κρατά ο Αίμων .Ο οποίος λέει στον πατέρα του Κρέων. Ο νους ή η κρίση (φρένες) είναι το πιο σημαντικό πράγμα που μπορούν να δώσουν οι θεοί στους ανθρώπους .
Και τελικά το πολιτικό δίδαγμα του έργου είναι ότι κανένας ποτέ δεν έχει δίκιο μόνος του και πρέπει να ακούει την άποψη του άλλου.
Ακόμη κι αν έχει κάποιος δίκιο, αν ακούει μόνο το δίκιο του ,έχει τελικά άδικο.