Ο επιτάφιος λόγος του Περικλή
Εισαγωγή από τον Ιωάννη Συκουτρή
O Επιτάφιος προήλθε από τις αυτοσχέδιες ομιλίες, τις οποίες έλεγαν στην Αθήνα κατά την ταφή των εν πολέμω πεσόντων, πολιτικοί άνδρες οι οποίοι ορίζονται για αυτόν τον λόγο από την πόλιν.
Η τελετή ονομάζεται Επιτάφια και ελάμβανε χώρα κάθε χρόνο και εφ΄ όσον υπήρχαν νεκροί προς ταφή , στις αρχές του μήνα Πυανεψίωνα (Οκτώβριο) ,όταν σταματούσαν πλέον οι κινήσεις του στόλου και έπαυαν οι πολεμικές επιχειρήσεις κατά ξηρά .
Επί τρείς ημέρες τα λείψανα των πεσόντων , οστά ή τέφρα , ευρίσκονται εκτεθειμένα σε κοινό προσκύνημα .
Ο καθένας μπορούσε να προσφέρει στον νεκρό ότι επιθυμούσε και ότι επέβαλλε η συνήθεια. Ησαν τοποθετημένα σε δέκα κυπαρίσσινα φέρετρα ,όσα οι δέκα φυλές ,που αποτελούσαν και στρατολογικώς τα δέκα συντάγματα του αθηναϊκού πεζικού.
Παραπλεύρως ένα φέρετρο κενόν, αφιερωμένο στην ανάμνηση των Αφανών* ,εκείνων δηλαδή των πολιτών των οποίων τα σώματα δεν είχαν ευρεθεί ,και οι οποίοι άρα δεν είχαν τύχει της νομίμου καύσεως ή ταφής .
Και αυτοί έπρεπε να τύχουν ταφής και εικονικής έστω, όπως γίνεται παλαιότερα και με τους ναυαγούς θαλασσινούς μας .
*Με την τιμήν αυτή προς τους αφανείς δεν έχει άμεσο σχέση η σημερινή ανέγερση τάφου και μνημείου εις τον άγνωστο στρατιώτη , συνήθεια εισαχθείσα κατά ξενική μίμηση.
Εκεί έχουμε κενοτάφιο ανδρών ,των οποίων γνώριζαν τα ονόματα ,αλλά δεν είχαν τα λείψανα . Στο μνημείο του άγνωστου στρατιώτη έχουμε τα λείψανα αλλά δεν γνωρίζουμε το όνομα.
Κοινό μεταξύ της σημερινής τιμής προς τον άγνωστο στρατιώτη και της αρχαίας τελετής των Επιταφίων γενικώς (όχι μόνον της εκθέσεως ειδικού φερέτρου δια τους αφανείς ) είναι το πνεύμα, από το οποίον και η μία συνήθεια και η άλλη πηγάζει ,ένα αίσθημα βαθύ ευγνωμοσύνης και λατρείας προς εκείνους, οι οποίοι προσέφεραν εις την γήν που τους γέννησε ότι είχαν ακριβότερο .
Αλλά αυτό δεν απάλλασσε τους επί κεφαλής των στρατιωτικών μονάδων από την υποχρέωση να καταβάλουν κάθε προσπάθεια ,όπως περισώσουν τους νεκρούς των πεσόντων . Είναι δε γνωστόν ,ότι το 406 π.Χ ,μετά την ναυμαχία των Αργινουσών ,το τελευταίο ένδοξο κατόρθωμα του αθηναϊκού ναυτικού , έξη στρατηγοί , οι εμπειρότεροι της πόλεως ,πλήρωσαν με ομαδική εκτέλεση την αποδοθείσα εις αυτούς παράλειψη του καθήκοντος τούτου.
Τα φέρετρα τοποθετούνται κατόπιν σε αμάξια και μεταφέρονται στο μεγαλύτερο νεκροταφείο της πόλεως ,στον Κεραμεικό.
Εκεί ,εντός περιοχής ειδικώς αφιερωμένης εις τους εν πολέμω θανόντες ,θάπτονται εις πολυτάφιο οι νεκροί.
Εκφωνείται λόγος , στον οποίον εξυμνούσε η πατρίς δι΄ επισήμου της αντιπροσώπου τις αρετές και την αυτοθυσία των , και κατόπιν εδίδετο η άδεια στους συγγενείς να κλάψουν τους νεκρούς των ως άτομα πλέον , ως άτομα συνδεδεμένα με δεσμούς αίματος και δεσμούς αγάπης προς τους επιζώντας.
Την τελετή ακολουθούσαν αγώνες οργανωμένοι από το κράτος, κατά πανάρχαια συνήθεια ,προς τιμήν των νεκρών ,αγώνες αθλητικοί ,επιδείξεις μουσικές, ιπποδρομίες ,δρόμος εφήβων εν όπλοις, λαμπαδηδρομίες εφήβων κλπ. Το κράτος αντιτάσσει έτσι στην απώλεια των υπερασπιστών του την σωματική και πνευματική δύναμη της νεότητας και διατρανώνει δι΄ αυτής, την πίστη του στην συνέχεια της φυλής, στην αιωνιότητά της υπεράνω των ατόμων και των γενεών .
Στην Αθήνα όμως κατά πρώτον το κράτος αφαιρεί από τους συγγενείς την πρωτοβουλία της ταφής , συγκεντρώνει τα λείψανα στην Αττική και τα θάπτει επισήμως όχι σε οικογενειακούς τάφους ενός εκάστου ,αλλά σε κοινό πολυτάφιο και σε δημόσιον χώρο.
Tους νεκρούς στο πεδίο της μάχης έθαπταν συνήθως στα πολυάνδρια στο τόπο του θανάτου των , πχ το πολυάνδριο των εν Θερμοπυλών πεσόντων Σπαρτιατών ή των εν Χαιρωνεία Θηβαίων ,και από εκεί μετέφεραν κατόπιν τα λείψανά των στο πατρικό έδαφος ,δια να ταφούν κοντά εις τους άλλους νεκρούς της οικογένειας. Πολλές φορές στήνονται προς τιμήν αυτών μνημεία επιτύμβια ,λέοντες ή ανάγλυφα ή στήλες αναμνηστικές.
Σήμερα βλέπουμε τις απέριττες επιγραφές των Σπαρτιατών .
Αίνετος εν πολέμω , Νικασικλής εν πολέμω , κλπ .
Οι δύο λέξεις εν πολέμω αποτελούν το μοναδικό μεταθανάτιο στόλισμα, λακωνικό αληθινά εγκώμιο ,αλλά και τόσο βαθύ.
Του τάφου εκείνου ,που ξεκίνησαν να υπερασπίσουν την τιμήν της Σπάρτης και δεν επέστρεψαν ...
Απο όλους τους επιταφίους , ο επιτάφιος του Περικλή είναι ο γνωστότερος ώστε ο Πλάτων ομιλώντας για το είδος , τον αναφέρει κατά τρόπον , ώστε οι άλλοι επιτάφιοι , και ο ιδικός του ακόμη , δεν είναι παρά συγκολλήματα και συνθέσεις του λόγου εκείνου.
Φυσικά στον επιτάφιο του Περικλή η συγκίνηση ήταν τόση μεγάλη ,ώστε τον διατήρησαν δια προφορικής παραδόσεως.
Οι πεσόντες είναι αθάνατοι ,όπως οι θεοί. Διότι και των θεών την αθανασία δεν την βλέπουμε .Την συμπεραίνουμε μόνον από τ΄ αγαθά που μας στέλλουν ,από τις αιώνιες τιμές που τους απονέμουμε .
Το ίδιον συμβαίνει και με τους πεσόντες .
Η αθανασία των προβάλλει ως αίτημα της ευγνωμοσύνης ψυχής των περιλειπομένων ,δια τους οποίους η θυσία των υπήρξε αιώνια ευλογία και δόξης πηγή.
Ανάλυση του Κορνήλιου Καστοριάδη.
Πόλις και δημοκρατία ,ένας τύπος πολιτικής οργάνωσης που βασίζεται στην αυτονομία όλων και ευνοεί την ελευθερία καθενός. Γι΄ αυτό ακριβώς και ο Περικλής στον Επιτάφιο το 431 πΧ στους πρώτους νεκρούς του Πελοποννησιακού πολέμου ,όπως διασώθηκε από τον Θουκυδίδη , θεωρεί την ελευθερία της οποίας χαίρει κάθε Αθηναίος πολίτης κατά την διαχείριση του βίου του ως συνέπεια του πολιτικού καθεστώτος των Αθηνών.
Το πολίτευμα ήταν βέβαια δημοκρατία ,όμως την εξουσία στην πραγματικότητα ασκούσε ο πιό άξιος πολίτης.
Πράγματι ο Περικλής είχε τεράστιο κύρος στον δήμο των Αθηνών.
Οι Αθηναίοι θεωρούν ότι αυτοί που δεν ενδιαφέρονται για τα κοινά είναι παράσιτα, εντελώς άχρηστοι για την πόλιν. Ο όρος idiot σημαίνει ιδιώτης ,δηλαδή ο ηλίθιος που ασχολείται μόνο με τις δικές του υποθέσεις.
Ο Περικλής εγκωμιάζει τους πολεμιστές που έπεσαν στον Πελοποννησιακό Πόλεμο ,επαινεί πρώτα την πόλιν ,την Αθήνα ,διότι η αξία της πόλης δικαιολογεί το γεγονός ότι οι πολίτες δίνουν την ζωή τους για να την διατηρήσουν . Όλα τα οφείλουν στην Αθήνα , επομένως είναι δίκαιο να της το ανταποδώσουν.
Εκφράζει μία εκπληκτική υπερηφάνεια ότι για όλα εκείνα που η πόλις μπορεί να υπερηφανεύεται , ημείς , εμείς που σήμερα είμαστε ενήλικες ,τα έχουμε επιτελέσει. Το ημείς που αποτελούσε την ενότητα της πόλεως ,περνά μέσα από το παρελθόν και φέρνει μέχρι το παρόν , ανοίγεται αναγκαστικά σε ένα μέλλον το οποίο θα είναι επίσης αυτοδημιουργία.
Μία διαχρονικότητα στα ανθρώπινα επιτεύγματα. Η πόλις είναι αυτή που δημιουργεί τον Παρθενώνα ,και την αγοράν και τους νόμους χάρη στους οποίους είναι δυνατή η ελεύθερη συζήτηση και η ακρόαση , πράγμα αδιανόητο στην Σπάρτη.
36.4 Όσον αφορά τα έργα του πολέμου ,που μας επέτρεψαν να αποκτήσουμε αυτή την δύναμη ,και τον δικό μας τρόπο άμυνας απέναντι στον εχθρό, Έλληνα ή βάρβαρο .
Θα πω με βάση ποιές συνήθειες ,ποιούς θεσμούς και ποιές μεθόδους διακυβέρνησης και με ποιά ήθη καταφέραμε να γίνουμε αυτό που είμαστε. Αυτό που μπορεί να φανεί παράλογο , και κατά μια έννοια είναι όντως,συνίσταται στο ότι τα ήθη ,τους θεσμούς και τις συνήθειες ,οι παριστάμενοι Αθηναίοι τα γνωρίζουν εξίσου καλά ή και καλύτερα από ότι τους πολέμους τους ,ενώ ανάμεσά τους δεν πρέπει να βρίσκονται πλέον πολλοί από εκείνους οι οποίοι πολέμησαν στην Σαλαμίνα ή στον Μαραθώνα. O Περικλής δράττεται της ευκαιρίας για να διαδώσει τις Αθηναϊκές πολιτικές ιδέες ή για να κάνει προπαγάνδα.
Διότι πράγματι είναι παρόντες ξένοι,και όχι μόνο μέτοικοι,αλλά ασφαλώς και διάφοροι ταξιδιώτες .
Οι Αθηναίοι ,ακόμα και σε καιρό πολέμου,δεν εφάρμοζαν αυτό που οι Σπαρτιάτες εφάρμοζαν σε καιρό ειρήνης ,δηλαδή τον περιορισμό του χρόνου παραμονής ενός ξένου στην πόλη.
40. Φιλοκαλούμεν τε γάρ μετ΄ ευτελείας και φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας.
Φράση της οποίας το νόημα είναι εκ πρώτης όψεως προφανές ,η ερμηνεία της όμως είναι στην πραγματικότητα πολύ δύσκολη. Ένας καθηγητής λυκείου που δεν εμβαθύνει και πολύ στο πρόβλημα θα την μεταφράζει ως ΄΄Αγαπάμε το ωραίο χωρίς υπερβολή και φιλοσοφούμε χωρίς μαλθακότητα΄΄.
Φιλοκαλούμεν ... Καλόν είναι το ωραίο και στα Ελληνικά ,το ωραίο ταυτίζεται με το καλό . Ζούμε ,υπάρχουμε μέσα στην αγάπη του ωραίου και μέσω αυτής.
Φιλοσοφούμεν ... αγαπώ την γνώση ή την σοφία. Διότι κανείς δεν είναι σοφός ,το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να αγαπά την σοφία. Φιλοσοφώ σημαίνει είμαι ενεργός στην συζήτηση της γνώσης.
Φιλοκαλούμεν τε γαρ μετ΄ ευτελείας ... το μόνο γνωστό νόημα του ουσιαστικού ΄΄ευτέλεια΄΄ στα αρχαία Ελληνικά είναι το φθηνό σε χαμηλή τιμή.
Στο ΄΄ευτελές΄΄ βρίσκουμε το επίρρημα ευ,που σημαίνει ΄΄καλό΄΄ και ΄΄τέλος΄΄ , που σημαίνει φόρος .
Δηλαδή μία πόλη είναι υποτελής όταν οφείλει να πληρώσει φόρο σε μία πιό ισχυρή πόλη ,κλασική μορφή υποταγής κατά την Αρχαιότητα.
Η φράση ερμηνεύεται επομένως παραδοσιακά, πως αγαπούμε το ωραίο χωρίς υπερβολή και ακρότητα. Όμως η λέξη ΄΄ευτέλεια΄΄ έρχεται σε αντίθεση όταν ξοδεύτηκαν πέντε χιλιάδες χρυσά τάλαντα για την ανέγερση της Ακρόπολης.
Φιλοσοφούμε άνευ μαλακίας... μαλθακότητας. Ζούμε φιλοσοφώντας και αυτό δεν επιφέρει καμία ατονία ,καμία χαλάρωση της δράσης και της τόλμης που συνδέεται με την δράση. Σοφία και κάλλος , αγάπη της σοφίας και του ωραίου ,δεν είναι εδώ στόχοι διαχωρισμένοι μέσα στην ζωή της πόλης ούτε είναι μέσα που θα επέτρεπαν τον εμπλουτισμό της ζωής των πολιτών .
Ο Περικλής δεν είναι ανθρωπιστής , πρόσκοπος.
Δεν λέει, αγαπάμε την σοφία ˙
δεν λέει, αγαπάμε το ωραίο διότι αυτό κάνει καλύτερους τους ανθρώπους˙
δεν λέει κάν ότι αυτό κάνει τους ανθρώπους καλύτερους.
Αυτό που τελικά λέει : ασκούμε την σοφία και την ομορφιά ,γιατί αυτός είναι ο τρόπος ύπαρξής μας .
Αυτό σημαίνει να είσαι Αθηναίος ... να φιλοσοφείς και να φιλοκαλείς.
Ο λόγος του Περικλή δείχνει ότι είναι δυνατό να ξεφύγουμε από τα ψεύτικα διλήμματα ,
άτομο ή συλλογικότητα ,
πολιτική κοινότητα ή κοινωνία των πολιτών ,
με τα οποία τρέφεται η πραγματικότητα που μπορούμε να ονομάσουμε νεωτεριστικό ατύχημα.
Η πόλις είναι αυτή που δημιουργεί τον Παρθενώνα ,και την αγορά και τους νόμους χάρη στους οποίους είναι δυνατή η ελεύθερη συζήτηση και η ακρόαση , πράγμα αδιανόητο στην Σπάρτη.
Καταλήγουμε στην μετάφραση :
΄΄Χρησιμοποιούμε τον πλούτο , κατά προτίμηση , για να δράσουμε με ευπρέπεια και όχι να μιλάμε με υπεροψία ,και όσο για την φτώχεια ,δεν είναι ντροπή να την ομολογεί κανείς φωναχτά , ντροπή είναι να μήν επιδιώκει να βγεί από αυτή. ΄΄
Κατόπιν αυτών λοιπόν ο Περικλής μπορεί να πεί για όσους εγκωμιάζει ότι έπεσαν διότι δεν ήθελαν να χάσουν μία τέτοια πόλη.
Φιλοκαλώ και φιλοσοφώ είναι ρήματα μη μεταφράσιμα κατά γράμμα.
Αν πούμε : αγαπάμε το ωραίο ή την ομορφιά(φιλοκαλούμεν) ,αγαπάμε το σοφό ή την σοφία (φιλοσοφούμεν),χάνουμε το ουσιώδες ,διότι αυτά τα δύο ρήματα απαγορεύουν τον διαχωρισμό του υποκειμένου από το αντικείμενο. Δεν είναι απλώς αμετάβατα ,είναι ρήματα δηλωτικά μιας κατάστασης.
Τι κάνει ο τάδε ; Φιλοσοφεί,ζεί φιλοσοφώντας . Αυτό σημαίνει ότι έχει απέναντι του την σοφία ,ότι περνά την ζωή του λατρεύοντάς την , προσφέροντάς της θυσίες. Αγάπη της σοφίας σημαίνει ακριβώς προσπάθεια ανεύρεσής της κατά πρώτο λόγο. Πρόκειται για έρωτα.
Ο Περικλής δεν λέει : αγαπάμε τα ωραία πράγματα , τα κατασκευάζουμε και τα τοποθετούμε σε μουσεία, τα οποία επισκεπτόμαστε στις 15 του μηνός Θαργηλιώνος . Δεν λέει : αγαπάμε την σοφία και για αυτό φέρνουμε τους καλύτερους καθηγητές από την Αίγυπτο και την Περσία.
Αυτό που λέει τελικά ο Περικλής είναι : ότι όλοι οι πολίτες αυτής της πόλης ζούν , και υπάρχουν ,εντός και δια αυτού του ενεργού έρωτος του ωραίου και της σοφίας . Πράγμα που του δίνει το δικαίωμα να διαβεβαιώσει στην συνέχεια ότι η πόλις είναι παίδευσις , η παιδαγωγός , η παιδεία , το σχολείο της Ελλάδας.
41.1 Το άτομο στην Αθήνα είναι ικανό να κάνει όχι ένα αλλά περισσότερα πράγματα ,να παίζει πολλούς ρόλους .Μπορεί ταυτοχρόνως να συμμετάσχει στο κουμάντο μιας τριήρους ,να αποτελέσει μέλος μιας επιτροπής που θα κρίνει την ποιότητα μιας τραγωδίας ,να παρέμβει και να ψηφίσει στην εκκλησία του δήμου ,να συμμετάσχει σε ένα δικαστήριο ,να συζητήσει όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε στους διαλόγους του Πλάτωνα κλπ. Το ίδιο άτομο μπορεί να επιδοθεί σε μια σειρά ασχολίες και μάλιστα ευτραπέλως ,με ευκολία,με άνεση ,και μετά χαρίτων , με χάρη. Στην δημοκρατία ο καθένας έχει πράγματι τον ιδιωτικό του χώρο ,αλλά ως άτομο το οποίο μετέχει στα δημόσια πράγματα δεν περιορίζεται σε κάποια γωνιά ,πηγαίνει παντού ,τον συνεπαίρνουν τα πάντα και έχει άποψη για τα πάντα.
41.4 Δώσαμε σπουδαία δείγματα της δύναμής μας ,χάρη στην οποία μας θαυμάζουν οι σύγχρονοί μας και οι μεταγενέστεροι , και δεν έχουμε ανάγκη από έναν Όμηρο να μας υμνήσει. Ασφαλώς ένας Όμηρος θα γοήτευε προσωρινά με τα λόγια του ,αλλά την αλήθεια όσων αφηγείται θα την σκίαζε πάντοτε η αμφιβολία. Διότι μπορούμε να αναρωτηθούμε ,βεβαίως , ποίοι ήταν πράγματι οι άθλοι του Αχιλλέα και του Έκτορα .
Εμείς αφού υποχρεώσαμε όλη την θάλασσα και όλη την γη να ανοίξουν το διάβα στην τόλμη ,στήσαμε παντού αιώνια μνημεία του καλού και του κακού,πράγμα που σημαίνει ότι διατηρούνται
43. Ανδρών γάρ επιφανών πάσα γή τάφος ... Οι επιφανείς άνδρες έχουν ως τάφο ολόκληρη την γή . Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι αυτό σημαίνει ,για τους επιφανείς άνδρες οποιαδήποτε γωνιά της γής είναι καλή για τάφος. Δεν είναι όμως αυτό . Κατά τον Περικλή , είναι επιφανής αυτός ο οποίος είχε σπουδαία γνώμην, ήτοι αυτό που λέμε σήμερα καλή πρόθεσιν.
Παράδειγμα ,οι τριακόσιοι των Θερμοπυλών δεν κατάφεραν να καθυστερήσουν την προέλαση των Μήδων και δεν εμπόδισαν ,ασφαλώς , την εισβολή. Θα λέγαμε ότι πρόκειται για ισχνό αποτέλεσμα ,αλλά η μνήμη συνδέεται με το πνεύμα τους , δηλαδή την γνώμη τους και όχι το έργο τους.
43.4 Δεν υπάρχει ευτυχία χωρίς ελευθερία ,ούτε ελευθερία χωρίς ΄΄καλή ψυχή΄΄ και εδώ σημαίνει αναμφίβολα θάρρος, δεδομένου ότι γίνεται λόγος για κίνδυνο . Τελικά πρέπει να επιλέξουμε την ελευθερία ή την ανάπαυση .Δεν είναι δυνατόν να έχει κανείς και τα δύο.
44.1 Δεν θέλω να κλάψω μαζί σας ,αλλά μάλλον να σας παρηγορήσω.
Ευτυχία δεν είναι να πάει κανείς στον Παράδεισο ή στις νήσους των Μακάρων ,αλλά να πεθάνει με ευγενή τρόπο ή το πένθος του να έχει ευγενή αιτία . Ιδού όλη η ευτυχία που επιτρέπεται στον άνθρωπο.
44.2 Την θλίψη δίνουν όχι τα αγαθά εκείνα που στερείται κανείς χωρίς να τάχει δοκιμάσει ποτέ, μα όσα τάχει συνηθίσει και του τα παίρνουν.
44.4 Με την πάροδο της ηλικίας γινόμαστε ανίκανοι να παράγουμε ,σε όλους τους τομείς , και αυτό προς το οποίο στρεφόμαστε δεν είναι ,όπως πιστεύουμε το κέρδος ,το χρήμα,ο πλούτος ,αλλά η τιμή. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι απέναντι στον θάνατο τιμή και η δόξα μπορεί να φαίνεται ότι δεν έχουν αρκετό βάρος . Ωστόσο ο άνθρωπος είναι άνθρωπος γι αυτό ακριβώς ,επειδή κυνηγά χίμαιρες ,ενώ τα πάντα ,και η ίδια η δόξα, εξαρτώνται μυστηριωδώς από την ποιότητα αυτής της χίμαιρας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου